انوار درخشان ، آشنایی با زیارتگاههای بانوان
انوار درخشان «آشنایی با زیارتگاههای بانوان (1)»
مقدمه ای در باره اماکن زیارتیامنیتی که در نواحی مختلف ایران وجود داشت و نیز دور از دسترس بودن برخی نقاط این سرزمین از گزند حکّام جور و ستم خصوص عباسیان موجب گردید تا گروهی از بازماندگان اهل بیت عصمت و طهارت، سادات و علویان به این مناطق مهاجرت کرده و در شهرها و روستاهای ایران رحل اقامت افکنند. تطبیق موقع جغرافیایی برخی کانون های شهری ایران با حجاز و عراق و احترام زایدالوصف شیعیان ایران نسبت به آنان جاذبه روی آوردن این شجره طیبه را به ایران افزایش داد. این وجودهای بابرکت با اقامت در ایران از اهداف و مقاصدی که داشتند دست برنداشتند و در بسیاری موارد به دلیل مبارزه و مقاومت در برابر عوامل ستم به فیض شهادت رسیدند و در آبادی های ایران به خاک سپرده شدند. از نخستین روزهایی که این عزیزان به سرای باقی شتافتند مضجع و مشهد آنان مورد توجه و احترام فوق العاده مردمان ایران قرار گرفت و با نهادن ضریح بر بقعه آن فروغ های فروزان احداث بقعه، گنبد و بارگاه بر مزارشان و اختصاص موقوفاتی برای مقبره امامزادگان از یک سو اشتیاق درونی و علایق معنوی خویش را بروز دادند و از سوی دیگر بر شکوه مقابر مذکور افزودند رفته رفته این مکان ها چنان حضوری تأثیرگذار از خود بروز دادند که رونق فضاهای شهری و توسعه و افزایش اعتبار برخی روستاها و شهرک ها را سبب گردیدند. در واقع زیارتگاهها چون ستاره ای به آبادی ها درخشندگی معنوی می دهند. مراکز زیارتی مزبور کانونی برای اجتماع مردم با آداب و رسوم و گویش های متفاوت به شمار می آید. غالبا بنای امامزاده بلندتر، مشخص تر، محکم تر، باشکوه تر و با تزئینات هنری و ذوقی از دیگر بناها تفکیک می گردد. زیارتگاهها به نوعی در فرهنگ و سنت های بومی مردم اثر گذاشته اند و حضور بارگاه امامزاده و یا مکانی زیارتی در شهر یا روستایی در تعدیل، اصلاح و کنترل رفتار مردم دخالت دارد و اهالی شهرهای زیارتی یا افرادی که به قصد زیارت بدان نواحی روی می آورند از چنین اماکنی نور می گیرند، روح و دل خویش را در چشمه های فضیلت و کرامت که از مکان مزبور جاری و ساری است شستشو می دهند. مردم طی مراسمی سنتی و در ایامی مشخص به امامزاده ها روی می آورند و ضمن انجام آداب زیارت، دعا، ذکر و عبادت، در حضور صاحب بارگاه به تضرع و التجا پرداخته و رفع گرفتاری ها، مشکلات و التیام دردها و برطرف شدن ناگواری های خود را از روح مقدس او خواستارند و می کوشند امامزاده را واسطه قرار دهند تا او که نزد خداوند مکانتی دارد نسبت به رفع حوائج آنان اقدام کند. برای افرادی که به عتبات عالیات و زیارتگاههای معصومین دسترسی ندارند این اماکن جایگاه التجا نیاز و تمنا، شفاعت بخش آلام و رنج ها، محرم اسرار، اماکن بی زوال، تسکین بخش غم ها و به صدا در آمدن ضجه هاست، در پای ضریح امامزاده ها اسرار انسان هایی نهفته است که درد دل های خود را که مطرح کردن آن را حتی نزد بستگان خویش صلاح نمی دیده اند برای صاحب بارگاه بازگو نموده اند. از گذشته های دور در منابع تاریخی و کتب شرح حال، انساب و دائرة المعارف ها مشخصات مکان های زیارتی ایران به خوانندگان شناسانیده شده است اما در این معرفی ها کمتر به بارگاه زیارتی بانوان پرداخته شده است، در صورتی که گنبدها، مزارها و بقعه های مربوط به زنان امامزاده یا بانوان علوی کم نمی باشند، نگارنده در سلسله این نوشتار کوشیده است این جایگاههای مقدس را به طور اجمالی معرفی کند و در این شناسایی محورهای ذیل در نظر بوده است: 1ـ نسب امامزاده و شناسایی پیوستگی او با خاندان عترت 2ـ موقع جغرافیایی و مسیر ارتباطی امامزاده یا بقعه 3ـ سیر تاریخی مرقد و بنای بارگاه 4ـ جلوه های هنری و جاذبه های معماری آرامگاه 5ـ فعالیت های خیّرین و بانیان در خصوص بازسازی، مرمت و توسعه بنا 6ـ ارزیابی صحت نظر افراد محلی در خصوص شخص مدفون در امامزاده 7ـ اشاره به افراد دیگر مدفون در بقعه مورد نظر بارگاه حضرت فاطمه معصومه(س)مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) هویت فرهنگی و مذهبی ریشه داری را از گذشته های دور در شهر قم پدید آورده و برکات و آثار ارزنده ای از خود به یادگار نهاده است. اشتهار این شهر در جهان اسلام، توسعه و گسترش روزافزون آن و اعتبار معنوی و اعتلای روحانی قم مدیون و مرهون بارقه ملکوتی بارگاه مقدس این بانوی والاتبار و وارسته است. به علاوه مجموعه حرم حضرت فاطمه معصومه(س) در مرکز شهر قم یکی از بزرگ ترین و باارزش ترین آثار و بناهای معماری اسلامی ایران است که جلوه های هنری و جاذبه های باشکوهش با آثار گرانبهایی از قرون گذشته گرانبها و افتخارآفرین است، این بنای تابناک بر معماری و توسعه شهری قم اثر گذاشته و شبکه های ارتباطی آن با مرکزیت این کانون با مکانت شکل گرفته است. آن بانوی بزرگ در سال 201 ه··· .ق به قصد دیدار با برادر بزرگوار خویش ـ حضرت امام رضا(ع) ـ از مدینة النبی عازم خراسان گردید، اما در حوالی قم بیمار گردید و بر اثر این عارضه رحلت نمود. پیکر پاکش در باغ بابلان که از آنِ موسی بن خزرج فرزند سعد اشعری بود به خاک سپرده شد. از همان روزگاران بسیاری از امامزادگان، علویان و بزرگان در جوار تربت این بانو به خاک سپرده شدند و بناهایی بر مزارش ساخته شد. در سال 256ه··· .ق زینب نواده امام جواد(ع) بارگاه حضرت فاطمه معصومه را احداث نمود که تا اواسط قرن پنجم هجری بر جای بود. البته درگاه غربی آن را شخصی به نام ابوالحسین زین بن احمد فرزند بحر اصفهانی ـ عامل قم ـ توسعه داد و دری برایش تعبیه نمود. در سال 477ه··· .ق در چند جای بنای ساخته شده، امیرابوالفضل عراقی، از رجال دوره سلجوقیان و معاصر با طغرل سلجوقی بنایی بنیان نهاد که بناهای کوچک تر قبلی را در بر گرفت. در سال 613ه··· .ق امیر مظفر فرزند احمد بن اسماعیل وزیر مشهور سلطان سنجر سلجوقی مرقدی با بهترین نوع کاشی زرین فام تزئین کرد. به سال 925ه··· .ق شاه بیگم صفوی ـ دختر شاه اسماعیل ـ گنبد پیشین را تجدید نمود و بنایی هشت ضلعی با ایوانی زیبا و دو مناره بلند با صحن و بناهایی دیگر احداث نمود و بر مرقد مطهر ضریحی قرار داد. در سال 939ه··· .ق شریف نقیب سیداسحاق تاج الشرف موسوی ایوان مجللی با عنوان عتبه روضه فاطمیه در مدخل شمالی صحن عتیق بنا نهاد. به سال 1218ه··· .ق فتحعلی شاه قاجار به تذهیب گنبد و در سال 1225ه··· .ق به تعمیر ایوان شمالی و کاشی کاری آن و در سال 1245ه··· .ق به مرمرپوش کردن حرم و نقره پوش نمودن ضریح فولادین اقدام نمود. شش سال بعد کیکاووس میرزا جدار حرم را آیینه کاری کرد. در سال 1266ه··· .ق ناصرالدین شاه قاجار ایوان شمالی را با خشت های طلا آراست. در سال 1296ه··· .ق ابراهیم خان امین السلطان نقشه بنیان صحن جدید را طرح کرد و کار تکمیل آن را فرزندش علی اصغرخان اتابکی در سال 1303ه··· .ق پی گرفت. در سال 1337ه··· .ق آیت اللّه فیض به توسعه مسجد بالای سر پرداخت و عمارت مَدْرَس را در محاذات مقبره شاه سلیمان برای تدریس خویش بنا نهاد و در سال 1360ه··· .ق سیدابوالفضل تولیت به تجدید آن همت گمارد و بنای کنونی را با دو پوشش تیرآهنی بدون ستون بنا نهاد. در سال 1380ه··· .ق حاج سیدمحمد طباطبایی (آیت اللّه زاده قمی) صحن مقبره شاه صفی را خراب کرد و با اضافه کردن بخشی از اراضی خارج، مسجد مُجلل کنونی را با گنبدی مرتفع احداث کرد. طی سال های 1341 تا 1375ه··· .ق آیت اللّه فیض، آیت اللّه حائری و آیت اللّه بروجردی به گسترش و تعمیر حرم مطهر، مسجد و مدرسه فیضیه پرداختند. در سال های اخیر نیز توسعه حرم مورد توجه جدی و بنای حرم و اماکن وابسته مورد بازسازی و مرمت اساسی قرار گرفته و ضریح جدید بر مرقد بنیان نهاده شده است و کار تعویض خشت های طلای گنبد در حال انجام است. آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه(س) در حال حاضر مرکب از بناهای ذیل است: مرقد و گنبد فراز آن با رواق ها، دو مسجد بالاسر، موزه، دو ایوان طلا و آیینه کاری شده و مناره ها، صحن عتیق با سر در شمالی، صحن نو با ایوان ها، سر درب ها و گلدسته ها، مقابر علما، مشاهیر و رجال نامی و شهیدان. بنای فعلی حرم توسط شاه بیگم در سال 925ه··· .ق ساخته شده است. قاعده آن به صورت هشت ضلعی غیر متساوی و دارای هشت صفه است. پس از این بخش قاعده گنبد و سقف و مقدنس های تزئینی قرار دارد. مرقد مطهر که در وضع کنونی توسط ضریحی تازه ساخت مستور گردیده با کاشی های بسیار نفیس و زیبای اواسط قرن هفتم هجری پوشیده شده که از تنوع و ذوق هنری قابل تحسینی برخوردار است.(1) پی نوشت: 1 ـ اقتباس و مأخوذ از: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج اول، ص362 ـ 361، تاریخ هنر معماری ایرانی در دوره اسلامی، محمدیوسف کیانی، ص200؛ تربت پاکان، مدرسی طباطبایی، ج اول، ص118؛ گنجینه آثار قم، فیض، ج اول. |
آشنایی با زیارتگاه های بانوان - انوار درخشان 2
پدید آورنده : غلامرضا گلی زواره ، صفحه 48
امامزاده ربیعه خاتونبنای این مکان زیارتی در چند صد متری مسجد جامع اشترجان اصفهان قرار دارد و دارای شبستان گنبددار مربعی است که دیوارهای آن از خشت مخلوط با سنگریزه و کاه ساخته و با گِل بندکشی شده است. روی دیوارها را اندود کاهگلی به ضخامت چهار سانتی متر و روی آن را اندود گچی به ضخامت یک سانتی متر پوشانیده است. این بنا از نظر مصالح ساختمانی و تزئینات به مسجد جامع اشترجان شباهت دارد. دیوارهای امامزاده و اتاق گنبد مسجد از خشت ساخته شده است. در امامزاده تزئینات چند رگه گچی محدود به فرورفتگی دیوار و محراب است در حالی که در مسجد تزئینات چندرنگی مزبور سراسر صفحه اتاق گنبد را فرا گرفته است. کتیبه های موجود نشان می دهد که ساختمان امامزاده، هفت سال قبل از مسجد تکمیل شده است. تا چندی قبل اتاق گنبد به دلیل نداشتن سقف در معرض عوامل مخرّب جوّی بود تا اینکه نسبت به تعمیر آن اقدام شد. قسمت خارجی دیواره محراب با آجر روکشی گشت و زوایای اتاق و نقاط وسط دیوارهای شرقی و غربی با جرزهای آجری که سقف جدید را نگاه داشته، پر شد.(1) بقعه سیده خاتوندر شمال شرقی شهرضا (قمشه) در استان اصفهان بقعه ای قرار دارد که بانویی به نام سیده خاتون در آن مدفون است. آرامگاه مزبور صحن وسیعی دارد که در اطرافش اتاق های متعددی ساخته اند و خود بقعه دارای حرم و ضریحی ساده است. در داخل حرم و در حدّ شرقی آن مکان دیگری است که دو قبر در آن واقع شده که دو تن از افراد آل مظفر در آنها دفن شده اند.(2) بقعه و گنبد چهل دختراندر شهر کاشان، در غرب صحن امامزاده سلطان میراحمد به فاصله یکصد متر گنبد آجری مرتفع و کهن چهل دختران واقع است که شکل خارجی آن دارای یک سبک مغولی نظیر گنبد خانقاه شیخ علاءالدوله سمنانی است. ساقه این گنبد از داخل بر پایه های ضخیمی استوار گشته که رأس آنها به هشت طاق کوچک جناغی منتهی می گردد و سقف مدور گنبد روی این قاعده کثیرالاضلاع قرار گرفته است. در وسط سقف نیز تزئینی گرد از کاشی های معرّق ساخته شده که سالم باقی مانده است. در بدنه هر یک از چهار جانب اصلی بنا هم روزنه ای برای روشنایی تعبیه شده است. پوشش آجری نمای بیرونی گنبد دچار آسیب های جدّی می باشد.(3) گنبدهای سنگی چهل دختراندر قبرستان قدیمی توران پشت پشت کوه در هفتاد و دو کیلومتری یزد بر بالای تپه مشرف به ده چهار بقعه گنبدمانند به رسم و شیوه معماری نواحی شمالی ایران و نظیر گنبد علی ابرقو برپا بوده که برخی از آنها رو به ویرانی رفته اند. این گنبدها از آثار معماری قرن ششم یا هفتم هجری هستند. یکی از این گنبدها به بقعه چهل دختران موسوم می باشد که بنایی سنگی و هشت ضلعی است که گنبدی بلند از سنگ داشته است.(4) می گویند در این گنبد چهل دختر دفن گردیده اند که از نسبت و نام آنان مدرکی در دسترس نمی باشد. امامزاده خدیجه خاتوناین بنای زیارتی در مهرجرد میبد یزد قرار دارد که سردر ورودی آن تجدید بنا شده و دو گلدسته بر آن الحاق کرده اند. محوطه امامزاده نسبتا وسیع بوده و غلام گردشی (راهروی) در سه طرف بقعه تعبیه شده است. به سطح درونی سقف گنبد، نقاشی باقی مانده از دوران قاجاریه دیده می شود. در این بنا، دو تخته سنگ قبر دیده می شود، یکی در پیش اتاق زیارتگاه به ابعاد 32×36 سانتی متر نصب گشته و به خط نسخ بر آن این عبارت نوشته شده است: اللّه اکبر، وفات خاتون مرحومه سعیده ستیره صالحه بی بی یادگارخاتون بنت صاحب اعظم خواجه نصیرالدین علی فی رمضان سنة احدی و ثلثین و ثمان مئة [831ه··· .ق]. سنگ دیگر بر دیوار طرف دست چپ همین اتاق به رنگ نخودی و به اندازه 33×33 سانتی متر از نوع سنگ های قرن ششم این منطقه نصب شده است که به دلیل تراش بد و فرسایش، قابل خواندن نیست.(5) امامزاده بی بی علیّه خاتوناین بنای زیارتی در حاشیه روستای باشتین و در چهل کیلومتری غرب سبزوار واقع است. اهالی، مدفون در بقعه را خواهر علی بن موسی الرضا(ع) معرفی کرده اند. ساختمان امامزاده، دوازده تَرک بوده که توسط حیاطی وسیع محصور گردیده است. مصالح نخستین و اصلی بنا خشت بوده است ولی در سنوات اخیر، این مصالح را دگرگون ساخته و بنا را با آجر و سیمان بازسازی کرده اند. هر یک از تَرک ها از داخل دارای طاق نماهای تزئینی به بلندی 5/2 متر است. بر روی این دوازده تَرک به کمک گوشواره های موجود گنبدی احداث کرده اند که در سال های اخیر مرمت گردیده که بلندی آن به پانزده متر می رسد. برخی اجزاء از قبیل نیم ستون های طرفین ایوان ورودی از همان طرح قدیمی بازمانده است ولی تعویض مصالح، لطمه شدیدی به اصالت بنا وارد ساخته است. در اطراف حیاط امامزاده غرفه هایی ساخته اند که محل اسکان و استراحت زائرین است. بنای اولیه امامزاده از آثار معماری قبل از روی کارآمدن صفویه به شمار می آید.(6) امامزاده صفیه خاتوناین آرامگاه در آبادی درجزین از توابع شهرستان رَزَن استان همدان، در جانب مشرق راه ارتباطی همدان ـ قزوین و هفت کیلومتری مرکز استان (همدان) قرار دارد. این امامزاده همچنین در سه کیلومتری امامزاده اظهر و مجاور دهکده نیگی قلعه واقع است و بدین جهت امامزاده نیگی قلعه هم نامیده می شود. به آرامگاه هود نیز معروف می باشد. این بنا، بُرج دوازده ضلعی خوش تناسبی است که امروزه انسجام خود را از دست داده است. به نظر می رسد گنبد بیرونی بنا فرو ریخته و تنها سقف ضربی آن باقی و آشکار است. به هنگام عمران بنا تزئینات آجری، کاشی کاری معرّق و معقلی به رنگ های لاجوردی و فیروزه ای و سفید به همراه خطوط کوفی با کاشی فیروزه ای رنگ در حاشیه اطراف طاق نماهای خارجی و پشت بغل های آن جلوه گری می کرده است که اکنون جز آثار ناچیزی از آنها، چیز دیگری بر جای نیست. شیوه معماری و سبک های هنری بنا، قدمتش را به قرن هشتم هجری می رساند. این بنا به شماره 367 به ثبت تاریخی رسیده است.(7) بقعه خاتم امامزادهاین بنا در محله چرنداب تبریز واقع است که در اصل مسجدی با سقف و ستون چوبی و پنجره هایی در چهار جهت بوده است. در شرق آن دو اتاق تو در تو قرار داشته که در یکی از آنها صورت سه قبر وجود دارد. این مسجد به طور کامل بازسازی شده و از آثار کهن آن پنجره های چوبی مشبّک میان مسجد و مقبره باقی مانده که زیبایی و جلوه هنری آن درخور تحسین است. دیوار حد فاصل میان دو اتاق را برداشته اند. مردم بر این باورند که در این بقعه حلیمه خاتون ـ خواهر امام رضا(ع) ـ و دو کنیزش دفن گردیده اند اما پژوهشگران محلی از جمله مرحوم کارنگ احتمال داده است این بقعه باید از امام ابومنصور محمد بن اسعد بن محمد بن حسین عطار طوسی معروف به امام حفده باشد که فقیهی فاضل، واعظی فصیح و اصولی بوده که در اواخر قرن ششم هجری (سال 571ه··· .ق یا 573ه··· .ق) در تبریز رحلت نموده است.(8) بقعه خواهر اماماین مکان در محله خواهر امام شهر رشت قرار دارد. بنای اصلی، هشت ضلعی و طول هر ضلع سه متر و نیم است. در چهار جانب اصلی، چهار درب دارد. درهای شرقی و غربی به دو ایوان و درِ شمالی به مسجد راه دارد. درِ جنوبی، ورودی اصلی بقعه است که از ایوانی مُجلل و ارتفاع گرفته از اطراف، به صحن بقعه می رود. در میان چهار ضلع دیگر طاق نمامانندی بنا کرده اند. صندوق و ضریح چوبی آن را در سال 1343ه··· .ش، به ضریحی آهنین تبدیل نموده و شیشه های سبزرنگ در آلات فلزی آن نصب کرده اند. از داخل بر دور گنبد که سقف اصلی بقعه است با خط نستعلیق سفید بر زمینه آبی، آیات و مطالبی را که تاریخش 1306ه··· .ق است نوشته اند. ایوان جلوی بقعه به طول 20 و عرض 5/4 متر می باشد. دَر درِ وسط، سرسرای آن است که از داخلش به سوی درِ اصلی بقعه می روند. سقف ایوان و سرسرا لمبه کوبی (تخته های پهن و بلندی که روی واشان [تیرهای چوبی سقف] می کوبند) با درزپوش خط دار است و توسط چهار ستون بزرگ نگهداری می شود. سردرِ ورودی حیاط بقعه خواهر امام از آجرهای لعابدار چیده شده و ابیاتی به تاریخ 1290ه··· .ق بر آن نوشته اند.(9) امامزاده سکینه خاتوناین آرامگاه در نواحی مرکزی شهر ساری قرار دارد. قدمت معماری بنا به اواسط قرن نهم هجری می رسد. در بقعه مذکور سه نفر به اسامی ذیل دفن شده اند: امامزاده یحیی فرزند امام کاظم(ع)، برادرش حسین بن موسی بن حعفر(ع) و خواهر آن دو، سکینه خاتون. ساختمان امامزاده بُرجی استوانه ای با گنبد هرمی چندضلعی به ارتفاع حدود بیست متر است که مدخل آن در سمت شرق قرار دارد. در زیر پاکار گنبد، حاشیه ای تزئینی و مقرنس دیده می شود. سطح بیرونی گنبد ساده و عاری از تزئینات هنری می باشد. صندوقی مشبّک و چوبین در درون بقعه می باشد که نام بانی، کاتب و سازندگان آن به تاریخ 849ه··· .ق بر آن مشاهده می شود. این بنا به شماره 211 به ثبت تاریخی رسیده است.(10)ادامه دارد. پی نوشتها:1 ـ معماری ایران در عصر ایلخانان، دونالدو یلبر، ترجمه عبداللّه فریاد، ص150. 2 ـ تاریخ شهرضا، مسیح اللّه جمالی، ص142 ـ 141. 3 ـ مجله اثر، شماره 20، ص75. بناهای تاریخی کاشان، حسین فرخ یار، ص63؛ آثار تاریخی شهرستان های کاشان و نطنز، حسن نراقی، ص270 ـ 269. 4 ـ سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی، احمد پارسای قدس، مجله هنر و مردم، شماره 185 ـ 184؛ یادگارهای یزد، ایرج افشار، ج1، ص275. 5 ـ یادگارهای یزد، ج1، ص94 ـ 93؛ بناهای آرامگاهی، ص117. 6 ـ آثار باستانی و معماری بقاع متبرکه اطراف شهرستان سبزوار و اسفراین، حسن قراخانی، ص44. 7 ـ بناهای آرامگاهی، ص178 و 219. 8 ـ دائرة المعارف تشیّع، ج3، ص336؛ آثار باستانی آذربایجان، عبدالعلی کارنگ، ص120 ـ 117. 9 ـ از آستارا تا استرآباد، دکتر منوچهر ستوده، ج1، ص296 ـ 294. 10 ـ همان، ج4، ص535 ـ 532. |
امامزاده سیّده سکینه خاتونبنای زیارتی مذکور در سی کیلومتری بخش شرقی قم و حوالی روستای زالون آباد قرار گرفته است. سیّده سکینه خاتون از نوادگان امام کاظم(ع) می باشد. امامزاده مزبور، دارای بقعه و سه ایوان و صحن است، گویا ساختمان اصلی در آستانه روی کار آمدن صفویان احداث شده و در زمان صفویه الحاقاتی بدان صورت گرفته است. نقشه بنا از خارج، بُرجی و از داخل، چهارضلعی متساوی به دهانه 5 و ارتفاع 9 متر با چهار شاه نشین است که از هر کدام دری به ایوان سه گانه و رواق شمالی گشوده می شده است ولی در وضع کنونی جلوی درهای غربی و شرقی را مسدود ساخته اند. بر فراز بنا گنبدی خُودی شکل به قطر 7 متر و ارتفاع 10 متر با گردنی استوانه ای به ارتفاع 4 متر بر فراز پایه ای چندضلعی استوار است. روی گنبد با کاشی معرّق بند اسلیمی خوش طرحی آراسته بوده که اکنون تنها چند قسمت مختصر آن باقی مانده است. آرایش ساقه گنبد، نخست یک ردیف کاشی خشتی زیبای زمینه طلایی، سپس زیر آن کتیبه کمربندی گرداگرد با پهنای نیم متر از کاشی معرّق است که بر آن سوره جمعه به خط ثلث سفید نوشته شده است.(1) آرامگاه امامزادگاناین بقعه در شمال دهکده وشنوه در 48 کیلومتری قم قرار دارد. پنج امامزاده به نام های شاهزاده هادی و ستی شهربانو از احفاد امام سجاد(ع) و حلیمه خاتون و رقیه خاتون از نوادگان امام باقر(ع) و زینب خاتون(س) از احفاد امام کاظم(ع) در این مکان مدفون است. این امامزاده محاط در حسینیه و چند تالار می باشد. بنای مکان مزبور به گواهی سبک ساختمان از آثار دوران صفویه یا قبل از آن است. قاعده گنبد از بیرون با مصالح سنگ و گچ و از داخل به صورت هشت ضلعی به دهانه 5/4 متر است که در جهات فرعی آن، چهار جرز، هر یک به طول 20/1 احداث شده است که گنبد را بر دوش گرفته اند و در جهات اصلی چهار صفه نمودار است که از هر کدام دربی به سوی بیرون باز می شود. گنبد بیرونی بنا از نوع هرمی شانزده ترکی به قطر 6 متر و ارتفاع 8 متر است که با کاشی های دوالی فیروزه فام با کتیبه هایی به خط بنایی از کاشی های الَوان پوشیده شده است. در مرکز بقعه، ضریحی آبی رنگ از چوب مشبّک قرار دارد و درون آن مرقدی آراسته به کاشی های خشتی فیروزه فام تعمیری است که فاقد کتیبه می باشد. صندوق نفیس و منبّت کاری شده اش بر اثر حریق از بین رفته است. بقعه مورد اشاره منبری نفیس دارد که بر کتیبه هایش نام شاه اسماعیل صفوی و تاریخ 920ه··· .ق، قابل خواندن است. این منبر جهت حراست به مسجد پامنار وشنویه انتقال داده شده است. در جهت جنوبی بقعه، ایوانچه ای از الحاقات عصر صفوی دیده می شود که در آن یک جفت درِ منبّت مزیّن به کنده کاری و کتیبه های متعدد به خط ثلث برجسته دیده می شود که گویا از آثار متأخر است. نقاشی های داخل بقعه نیز جدید می باشد.(2) امامزاده عمّه صغرا و عمّه کبرااین بنا در مرکز شهر اشتهارد، در میان حیاط وسیعی واقع بوده و بنای آن با گنبدی بلند و کاشی کاری شده، مرتفع ترین ساختمان اشتهارد به شمار می رود. امامزاده مزبور شامل دو بخش سردر، رواق و بنای بقعه است. سر درب ورودی عبارت از یک قوس بلند در وسط و دو جرز آجری در طرفین است. با عبور از ایوان به رواق پا می نهیم. در ورای دیوار جنوبی رواق، بخش قدیمی و اصلی یعنی بنای بقعه قرار دارد که طول هر ضلع آن 75/5 متر است. در وسط هر ضلع یک طاق نما با قوس تیزه دار وجود دارد. نور داخل بقعه به کمک دو پنجره تأمین می گردد. نمای خارجی مجموعه بنای امامزاده یعنی بقعه و رواق مقابل آن در حال حاضر به صورت یک بنای آجری مکعب مستطیل است. بنای بقعه که در بخش جنوبی واقع شده از خارج به صورت چهارضلعی است که نمای سه دیوار شرقی، جنوبی و غربی آن هر یک دارای دو طاق نمای آجری با لچکی های مزیّن به آجرهای لعابی فیروزه ای رنگ چهارگوش است. شیوه ایجاد طاق نما، بر روی دیوارهای خارجی شرقی و غربی رواق نیز به کار رفته است و در هر طرف سه طاق نما نظیر نمای دیوار بقعه ایجاد شده است. گنبد قرار گرفته بر فراز بقعه بلندترین بنای منطقه است که شامل دو قسمت گردنی استوانه ای با ارتفاع 5/3 متر و گنبد تخم مرغی شکل با تناسب کامل تشکیل یافته است. تمامی سطح گنبد در گذشته، دارای پوششی از کاشی بوده، ولی در حال حاضر بخش های زیادی از آن فرو ریخته و لطماتی به آن وارد شده است. پوشش کاشی در دو بخش انجام شده است. سطح گنبد با طرح خاص و جالبی به کمک آجرهای لعاب داده شده تزئین یافته است. پوشش مزبور تنها از دو نقش و دو رنگ سیاه و فیروزه ای، به وجود آمده است. بنای اصلی و گنبد آن را از آثار دوره صفویه قلمداد نموده اند. بنای بقعه مربوط به سال 1089ه··· .ق، است. این بنا به شماره 753 ثبت تاریخی شده است.(3) امامزاده آمنه خاتوناین بنای زیارتی در محله پنبه ریسه قزوین واقع است. بنای حرم کثیرالاضلاعی، هشت ضلعی می باشد که در هر یک از ضلع های آن طاق نمایی قابل مشاهده است. پوشش حرم به کمک کاربندی های واقع در بین قوس های هشت گانه صورت گرفته و سقف گنبد به گونه ستاره هشت پَر در آمده است. بقعه مزبور از خارج دارای طرح مدوّر است که بخشی از آن در میان دو تالار مستطیل شکل الحاقی محصور گردیده است. بخش فرازین بقعه که از دو تالار فوق مرتفع تر است، طرح استوانه ای بنا را به خوبی نشان می دهد. تزئینات این قسمت در پایین توسط آجرهای لعابی با طرح هندسی و در بالای آن با دوره ای به عرض هشتاد سانتی متر با کاشی هفت رنگ و نقش گیاهی صورت گرفته است. در خصوص صاحب مَدْفَنْ، مدرک مستند و مکتوب و معتبری در بنا وجود ندارد اما اهل محل، این بانو را دختر امام صادق(ع) دانسته اند و در افواه چنین نسبتی مشهور گردیده است. سبک معماری امامزاده از آثار دوره صفوی است که قراین و سبک آن، این ویژگی را تأیید می کند.(4) امامزاده بی بی زبیدهدر باب نسب این امامزاده نکته ای مستند به دست نیامد اما مردم آن را بانویی از نسل ائمه هُدی می شناسند. بنای بقعه در قزوین، در جانب شرقی صحن و مسجدی در بخش شمالی آن قرار دارد. حرم امامزاده چهارگوشه ای است که به کمک فیل پوش هایی (نوعی کاربندی کنج ها) که از کف آغاز شده، پوشش آن انجام گرفته است. نمای مسجد از جانب صحن، از جلوه های هنری ویژه ای برخوردار است و از سه طاق نما با قوس نعل اسبی و اُرسی های چوبی تشکیل یافته است. لچکی های آن دارای تزئینات معقلی است. در این لچکی ها، آجرهای سفالی دایره شکلی با نقش ستاره، کار شده است. روی جِرزهای طرفین طاق نماها نیز آجرهای نقش برجسته با طرح ترنج لوزی شکل تعبیه شده است. شبستانِ مسجد در وسط دارای سه ستون آجری می باشد.(5) آرامگاه بی بی سکینهامامزاده مورد اشاره در میان ویرانه های سُنقرآباد کهن قزوین واقع بوده که از بیرون حالت مکعب مستطیل را دارد و شامل دو بخش یعنی ایوان مقابل و حرم اصلی امامزاده می باشد. حرم امامزاده نقشه مربعی دارد. پوشش بنا توسط چهار تُرنُبه (گوشه پیش آمده) انجام گرفته است. در میان هر یک از ضلع های چهارگانه بنا در بالا، طاق نمای توگودی که حالت نورگیر دارد به وجود آورده اند و سپس در بالای تیزه طاق نماهای مزبور تُرنُبه های چهارگانه و بعد از آن پوشش مخروطی شکل یک پوش بنا آغاز گردیده است. این بنا از نقطه نظر چگونگی پوشش تخم مرغی شکل آن ـ بخصوص کاربندی های چهارگوشه اش ـ اهمیت ویژه ای دارد. بنا از آجر ساخته شده است. در مقابل درب ورودی حرم، ایوانی قرار دارد که در اعصار بعد از احداث امامزاده بنیان نهاده شده است. در لبه ایوان مزبور که دو پله از کف امامزاده ارتفاع گرفته یک رشته سنگ های مرمر نقش دار جالب جلب توجه می نماید. تاریخ منقوش بر روی یکی از سنگ ها 922هـ.ق، و دیگری 1145ه··· .ق، است که بیانگر قدمت محل، امامزاده و قبرستان اطراف آن است.(6) امامزاده بی بی حلیمه خاتوناین زیارتگاه در روستای شادمهند از توابع فیروزکوه قرار گرفته و معماری آن مربوط به قرون هفتم و هشتم هجری است که اخیرا در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته اند. امامزاده بی بی حلیمه خاتون با بُرجی مربع شکل منفرد در میان تنگه قرار گرفته است. گنبدش از درون به صورت عرقچین و از بیرون به تبعیت از پلان بنا چهارتَرِکی است. درب کوچک و کم ارتفاع این امامزاده در سمت جنوب یعنی خلاف جهت روستا به سمت کوه تعبیه شده است. در هر ضلع بنا و داخل آن طاقچه ای احداث و در محل اتصال سقف به گوشه های بنا گوشواره هایی به وجود آورده اند. مصالح بنا از سنگ لاشه و ملات ساروج و نمای داخلی آن با گچ اندود شده است. در شمال شرق این امامزاده منبع آب روستا و گرداگردش قبرستان قدیمی آبادی واقع شده که از قدمت قابل اعتنایی برخوردار است. پنجره منبّت کاری و چوبی بقعه دارای کتیبه ای با آیه ای از قرآن می باشد که در انتهایش تاریخ 905ه··· .ق، دیده می شود. در داخل بنای اصلی ضریح چوبی منبّت کاری شده با جمله «لا اله الا اللّه محمد رسول اللّه علی ولی اللّه »، در گرداگرد آن که روی نقش ستاره ای حک شده قابل مشاهده است. با وجود تاریخ 905ه··· .ق، در کتیبه پنجره و تاریخ 1204ه··· .ق، روی ضریح، بنای اصلی مربوط به قرن های هفتم و هشتم هجری است.(7) ادامه دارد. پی نوشتها:1 ـ گنجینه آثار تاریخی قم، ج2، ص517؛ تربت پاکان، ج2، ص174. 2 ـ تربت پاکان، ج2، ص195 ـ 194؛ گنجینه آثار قم، ج2، ص595 ـ 594. 3 ـ گزارش های باستان شناسی در ایران، هیئت باستان شناسی آلمان، ترجمه سروش حبیبی، ص324، سرزمین قزوین، پرویز ورجاوند، انجمن آثار ملی (1349)، ص98 ـ 95. 4 ـ مینو دریا، باب الجنة، محمدعلی گل ریز، ج1، ص697 ـ 666؛ دائرة المعارف تشیّع، ج2، ص402؛ دائرة المعارف بناهای تاریخی در دوره اسلامی، ص89. 5 ـ دائرة المعارف تشیّع، ج2، ص416. 6 ـ سرزمین قزوین، پرویز ورجاوند، تهران، انجمن آثار ملی، ص108 ـ 107. 7 ـ روزنامه اطلاعات، شماره 22697. |
منبع : پایگاه حوزه
