شوق زیارت - امامزاده های ایران و‌ جهان

حضرت سید امیر محمدبن موسی(ع) معروف به "سید میر محمد عابد" از فرزندان حضرت امام موسی کاظم(ع) می­باشد که در جوار حرم مطهر احمدبن موسی(ع) مدفون است. طبق منابع تاریخی و کتاب­های انساب و رجال، سید میرمحمد بن موسی(ع)، احمدبن موسی(ع) و حمزه از یک مادر هستند و مادر گرامی آن­ها " امّ احمد" است. ابونصر بخاری در سرّالسلسله العلویه و ابن عنبه در عمده الطالب فی انسال آل ابی طالب، می­نویسند در نَسَب و اعقاب محمدبن موسی(ع) هیچ اختلافی نزد علمای انساب و مورخان وجود ندارد.

حضرت سید میر محمد بن موسی (ع) به سبب کثرت عبادت به "میرمحمد عابد" مشهور شد. برخی نیز وی را "صالح" نامیده­اند.[1] صاحب اعلام الوری در فضیلت و منقبت وی می­آورد: " او مردی پرهیزکار و صالح بود."[2]

آن حضرت قائم الیل صائم النهار[3]، اهل فضل و صلاح و تقوی بود. در زمان خلافت مأمون عباسی به همراه شیعیان و نزدیکان اهل بیت به قصد دیدار برادرشان حضرت رضا (ع) از مدینه به سمت طوس حرکت می­کنند. سید میرمحمد عابد(ع) به همراه برادرش احمد بن موسی(ع) وارد فارس شد که با جنگی نابرابر از سوی حاکم فارس رو به رو گردید. آن­ها پس از مقابله و کشمکش­هایی و بعد از شهادت عده­ای از بنی هاشم، به طور پراکنده در زوایایی مخفی شدند. سید میرمحمد عابد(ع) نیز همچون برادرش احمدبن موسی(ع) به زندگی مخفی روی آورد. از بررسی برخی متون به جای مانده مانند تحفه العالم فی شرح خطبه المعالم، الارشاد، الأصیلی فی أنساب الطالبیین، تنقیح المقال فی علم الرجال و اعلام الوری، روشن می­شود که حضرت سید محمد عابد(ع) در خفا به کتابت قرآن مشغول بود و از همین طریق بندگان زیادی را آزاد کرد. همچنین او زاهدی عالم و راوی حدیث بوده است. علامه مامقانی در تنقیح المقال، وی را از جمله راویان احادیث اهل بیت می­شمارد[4].

درباره چگونگی رحلت و یا شهادت حضرت سید میر محمد عابد، اقوال متفاوتی وجود دارد. برخی از منابع بر شهادت وی پس از جدال و کشمکش حاکم  فارس با یاران احمد بن موسی(ع) تأکید دارند و برخی از منابع از رحلت و درگذشت وی با مرگ طبیعی حکایت می­کنند. چنان که صاحب شب­های پیشاور می­نویسد: "جناب سید امیر محمد عابد که در گوشه انزوا اشتغال به عبادت داشت، به أجل طبیعی از دنیا رفت.[5]"

صاحب ریاض الأنساب نیز می­نویسد که سید میر محمد بن موسی الکاظم(ع) از جمله برادران و همراهان شاهچراغ است. وقتی که امامزادگان را به تزویر داخل شهر شیراز کردند و تفرقه میان آن­ها انداختند، سید میرمحمد را در همین موضع که مدفن آن بزرگوار است نزدیک "بازار بزرگ آقا" که بازار بین­الحرمین نیز می­گویند شهید کردند و در همان موضع مدفون ساختند و آن بزرگوار را قدری رفیع و آثاری بدیع است[6].

شیخ مفید در ارشاد می­فرماید:[7]

"محمد فرزند موسی­الکاظم (ع) بزرگوار و صاحب شخصیت، بخشش، خیر و نیکی می­بود. خبر داده است مرا ابومحمد، حسن فرزند محمد فرزند یحیی. او گفت: بیان کرده است برایم جدم بر اینکه هاشمیه کنیز رقیه دختر موسی بن جعفر(ع) و خواهر محمدبن موسی گفته است: محمد فرزند موسی(ع) دائم الوضو می­بود و اکثر اوقات را به نماز می­گذرانید. ساعات شب او در تجدید وضو و یا در اقامه نماز به سر می­برد زیرا پیوسته شنیده می­شد صدای ریزش آب وضو که به صورت می­ریخت. مقداری از شب را به نماز اشتغال داشت، پس ساعتی ساکت و آرام شده باز برمی­خواست و صدای ریختن آب جهت تجدید وضو به گوش می­رسید و به نماز می­ایستاد و این جریان همچنان تا صبح ادامه داشت و چون آن حضرت را ملاقات می­کردم بلافاصله به یادم می­آمد قول خدای تعالی را که می­فرماید: صاحبان تقوی را عادت چنین است که کمی از شب را خوابیده و بعد از آن به عبادت و بندگی پروردگار خود می­پردازند."

آشکار شدن قبر مبارک حضرت محمدبن موسی(ع)

حدود سنه 725 ه.ق. میرزا عنایت الله دستغیب رضوان­الله علیه نوری در خانه خویش مشاهده می­کند و بعد از جستجو به لوح قبری برمی­خورد و مشخص می­شود که جسد مطهر حضرت سید امیرمحمد در این خانه مدفون است. میرزا عنایت­الله دستغیب بانی بارگاه این بزرگوار می­شود و چندین خانه از اطراف خریده و آن را توسعه می­دهد و بعد هم مقداری املاک بر آن وقف می­نماید.

در برخی از منابع آمده است که قبر مطهر محمدبن موسی(ع) همچون دیگر برادرانش سال­ها مخفی بود تا اینکه در زمان " اتابک بن سعد زنگی" در محله "باغ قتلغ" در همان محلی که حضرت احمدبن موسی(ع) به شهادت رسیده بود قبر ایشان نیز آشکار شد.

در عهد نادرشاه افشار، به حکم وی، این بقعه مرمت شده است. بارگاه حضرت سید میرمحمد(ع)، در قسمت شرقی حرم مطهر احمدبن موسی(ع) واقع است. در سال 1296 ه. ق. به دست سلطان نادر خان و پس از او در سال 1306 ه.ق. به دستور شاهزاده اویس میرزا فرزند فرهاد میرزا ( عموی ناصرالدین شاه) ضریحی زیبا از نقره ساختند و بر روی قبر مطهر محمدبن موسی(ع) نصب نمودند. مرحوم فرهنگ اشعاری سروده که بر نقره نقش است و با خط نستعلیق بسیار عالی کتابت مرحوم "میرزا علیرضا حسینی" نوشته شده است. صحن بارگاه این امامزاده والامقام همچون صحن و بیوتات حرم احمدبن موسی با چینشی هنرمندانه آیینه کاری شده است. خطاطان هنرمند با خطوط نسخ و ثلث جلوه معنوی دیگری به حرم مطهر محمدبن موسی(ع) بخشیده­اند. مرحوم فرهنگ شاعر وقت، ماده تاریخ ساخت ضریح اهدایی شاهزاده را به نظم کشیده و هنرمندان نیز ماده تاریخ را بر ضریح نقره­ای منقّش کردند.

بقعه مطهره سید امیر محمد مضجع آن حضرت است. در کتاب شدالازار[8] در شرح حال آن حضرت چنین آمده است:

"مقبره حضرت سید امیرمحمد برادر حضرت امیراحمد زیارتگاهی پر برکت و عالی مرتبه دارد که محل وثوق و اعتماد مردم جهت نیایش به درگاه پروردگار می­باشد. مهتران نیکوکار و راستکاران پرهیزگار آنجا سکونت می­گزینند و بر مرقد مبارکش پیمان می­بندند و رجال­الغیب برای نزدیکی به خداوند متعال بر آن تربت شریف حضور می­یابند. تاریخ آن را می­توان با توجه به تاریخ برادرش احمدبن موسی(ع) با تتبع و دقت به دست آورد."[9]

آستان مبارک حضرت محمدبن موسی (ع)

آستان مقدس محمدی قبلاً دارای صحن و حیاط مستقل بوده است که از طریق بازار بین الحرمین به صحن مطهر حضرت شاهچراغ(ع) ارتباط داشته است. از اوایل دهه شصت، به بارگاه مبارک محمدی نیز توجه خاص معطوف گردید و تعمیرات اساسی در آن انجام شد. با توجه به کمبود فضای سرپوشیده حرم مطهر حضرت سید میر محمد(ع)، سالن جدید بالای سر ضریح مطهر احداث گردیده و مورد بهره برداری قرار گرفته است.

ایوان این حرم، بسیار کوچک و فاقد هنر سنتی بود که به منظور گشایش در امر زیارت زوار، به طور چشمگیر وسعت یافته و نماسازی آن توسط هنرمندان بارگاه ملکوتی حضرت شاهچراغ(ع) به اتمام رسیده است. نمای سقف ایوان از چوب ساج و نارنج با کار گره چهار در هشت آلت و لغاظ ساخته شده است. کاشی­کاری ها، استادی هنرمندان شیرازی است که در کارگاه گره­کاری حرم مطهر به کار مشغول هستند. چهار کاسه­های ابتدایی ورودی دو طرف ایوان تحسین هر هنردوست را بر می­انگیزد. ابعاد ایوان پس از توسعه به طول 20 متر و عرض 6 متر است. دارای 4 ستون به ارتفاع 5/9 متر که دهنه وسط به عرض 80/4 متر و دو دهنه طرفین هر کدام به عرض 30/6 متر است.

ساخت اولین گنبد را به زمان ظهیرالدوله نسبت می­دهند و در عهد نادر شاه افشار چون بنای خرابی داشته است همزمان با بقعه مرمت می­گردد. سطح گنبد حدود 252 متر مربع، ارتفاع آن 12 متر و حداکثر قطرش 10 متر می­باشد که به شکل بسیار زیبایی با کاشی تزیین گردیده است.

به هر حال بقعه منوره­اش مطاف و زیارتگاه و محل فیض است. بسیاری از سادات و اخیار و صلحاء و ابرار در جوارش مدفونند. در سمت چپ آن بزرگوار مرقد کوچکی است و در آن لوحی که بر روی آن نقش است: ابراهیم بن محمد بن موسی و می­گویند فرزند آن حضرت است.

ذریه محمدبن موسی (ع)

محمدبن موسی(ع) از جمله فرزندان موسی بن جعفر(ع) است که کتب تاریخی از نسل او سخن به میان آورده­اند. درباره فرزندان سید میر محمد(ع) دو نقل تاریخی وجود دارد. یکی از این دو نقل ابراهیم بن محمد(ع) را تنها فرزند ایشان می­داند اما منابع دیگر بیش از یک فرزند برای او نقل می­کنند.

در "اعیان الشیعه"[10] آمده است که ایشان 7 فرزند ( چهار دختر و سه پسر) داشت. دختران او: سیده حکیمه، بریهه، فاطمه و پسرانش جعفر، محمد و ابراهیم بودند.[11]

اما مؤلف "عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب"[12] معتقد است محمدبن موسی(ع) فقط یک فرزند پسر به نام ابراهیم داشت و شیخ عباس قمی نیز به همین خبر اکتفا کرده است.

آنچه که قطعی به نظر می­رسد این است که ابراهیم فرزند ایشان است. چنانکه کنیه محمدبن موسی(ع) "ابا ابراهیم" نیز بوده است. ابراهیم بن محمد(ع) از فرزندان والا مقام ایشان بود و به مجاب شهرت داشته است.

اما چرا او مجاب لقب گرفت؟ مورخین درباره علت ملقب بودن ایشان به "مجاب" گفته­اند: وقتی ایشان به زیارت جدش حضرت امام حسین(ع) در کربلا مشرف شد رو به قبر حضرت ابی عبدالله کرد و فرمود: "السلام علیک یا ابه" ناگهان صدایی از قبر مطهر ابی عبدالله(ع) بلند شد که فرمود: "و علیک السلام یا ولدی". از آن زمان ایشان "مجاب" لقب گرفت زیرا حضرت ابی عبدالله(ع) جواب سلام ایشان را داد.

ابراهیم بن محمد(ع) در زهد و پرهیزکاری سرآمد بود. چنانکه مرحوم سلطان الواعظین می­فرماید: "سید میر محمد عابد فرزندانی داشت که مهمترین آنها از نظر علم و زهد و پرهیزکاری ابراهیم (مجاب) بوده که در بیداری مفتخر به جواب سلام گردید. مجاب بعد از وفات پدر بزرگوارش به عزم زیارت اجداد طاهرین، به خصوص حضرت امیرالمؤمنین که قبر مبارکش تازه کشف و در آن اوان شهرت تامی پیدا نموده عازم عتبات گردید."[13]

سید میر محمد عابد